
فهرست مطالب
پیشینه تاریخی واژه بورس
همانطور که درباره ظهور و پیدایش هر واژه ای در دنیا و نحوه تکامل آن تاریخچه ای وجود دارد،بورس نیز دارای یک پیشینه و داستانی است که دانستن آن خالی از لطف نیست.
برای مثال واژه بانک از آنجا پدید آمد که در اروپا افراد برای انجام مبادلات پولی خود روی نیمکتهای میدانهای قدیمی شهر مینشستند و پولهای خود را مبادله میکردند.ازآنجا که لغت «بَنک» در زبان ایتالیایی به معنی نیمکت است، بعدها مراکزی که وظیفه انجام مبادلات پولی را بر عهده گرفتند به بانک معروف شدند.
به اعتقاد اغلب کارشناسان، تاریخچه پیدایش واژه بور س هم به قرن پانزدهم میلادی بازمیگردد. واژه “بور س” در لغت و در زبان فرانسوی به معنای “کیف پول” است.در آن زمان، بازرگانان و کسبه شهری به نام بورُوژ (Bruges) در شمال غربی بلژیک، در میدانی به نام تِربور س (TerBeurze) در مقابل خانه بزرگزادهای به نام «واندِر بور س» جمع میشدند و به خریدوفروش کالاهای خود بر اساس حراج میپرداختند. از آن تاریخ به بعد مکانهایی که مردم در آنجا به حراج کالا مبادرت میکردند و بهتدریج مسقف شد بورس می گویند.در آن زمان، این مکانها از نظم و انضباط خاصی برخوردار نبود و هر کسی میتوانست در آنجا به فعالیت بپردازد، اما بهمرورزمان و رفتهرفته، نظم و انضباط خاصی در این مکانها حاکم شد؛ بهنحویکه پس از مدتی، فقط بازرگانان، صرافان و دلالان بودند که اجازه داشتند در این مکانها خریدوفروش کنند. درگذر زمان، تالارهای مسقف بور س شکل گرفت و بازرگانان که تا پیش از آن، در هوای آزاد خریدوفروش میکردند، برای خریدوفروش به این تالارها میرفتند. در بسیاری از منابع علمی و تاریخی، زمان آغاز به کار تالارهای مسقف بور س را بهعنوان تاریخ رسمی تأسیس بور س در دنیا معرفی میکنند، اگرچه همانطور که گفتیم، پیشینه آن به قبل از آن تاریخ و به قرن پانزدهم میلادی در بلژیک برمیگردد.
اولین خرید وفروش سهام در بورس
در زمانهای گذشته، بازرگانان همواره به دنبال آن بودند تا ضرر و زیانهای احتمالی ناشی از تجارت خود را کاهش دهند. شراکت، راهی بود که میتوانست ریسک کسبوکار آنها را کاهش دهد؛ چون با شریک شدن چندین فرد در یک کسبوکار، سود و زیانهای احتمالی آن کسبوکار بین شرکا تقسیم میشد. این تجربه، بهتدریج به تشکیل شرکتهای سهامی منجر شد. در این شرکتها، هر یک از شرکا به نسبت سهمی که در شرکت داشت، در منافع یا ضررهای احتمالی شرکت سهیم میشد. اولین شرکت سهامی با نام ماسکوِی (Muscovy) در سال ۱۵۵۳ میلادی، با مشارکت عدهای از تجار در روسیه ایجاد شد. گسترش مبادلات تجاری در جهان، نیاز به سرمایههای بیشتر و شرکای بیشتری را آشکار کرد. پیدا کردن شرکای متعدد برای سرمایهگذاری در یک کسبوکار، به مراکزی نیاز داشت که بتواند در واقعبین دارندگان سرمایه و متقاضیان سرمایه، ارتباط برقرار کند. این مراکز، به نام «بور س» معروف شدند. شرکتها با فروش سهام خود در بور س، در واقع سرمایهگذاران و شرکای بیشتری را برای مشارکت در کسبوکار خود، پیدا میکردند.
اولین بورس جهان در آمستردام
اولین بور س اوراق بهادار جهان در اوایل قرن هفدهم میلادی در شهر «آمستردام» هلند تشکیل شد و کمپانی هند شرقی، اولین شرکتی بود که سهام خود را در آن عرضه کرد. فعالیتهای مرتبط با بور س در شهر لندن از اوایل قرن هجدهم میلادی و در قهوهخانهها شروع شد. این فعالیتها در سال ۱۷۷۳ میلادی و با خرید ساختمان مستقل توسط معاملهگران وارد فصل جدیدی شد. درنهایت در سوم مارس سال ۱۸۰۱ میلادی، بور س لندن فعالیت رسمی خود را آغاز کرد.اما بور س نیویورک بهعنوان سومین بور س بزرگ در گستره تاریخ، فعالیت خود را در ۱۷ می ۱۷۹۲ آغاز کرد و ۲۴ کارگزار بازار سهام در خیابان والاستریت نیویورک و زیر درخت نارون بزرگی دورهم جمع شدند و توافقنامهای را امضا کردند. آنها در هشت مارس ۱۸۱۷ با تنظیم اساسنامه شروع به کار بور س نیویورک را رسمیت بخشیدند.
فدراسیون جهانی بور سها (WFE) در حال حاضر وظیفه هماهنگی و تسهیل مبادلات جهانی، حفاظت از حقوق صاحبان سهام و گسترش بور سهای جهان را بر عهده دارد.
نکتة قابل توجه آن است که در هنگام افزایش قابل ملاحظه معاملات سهام، کشورهای اروپایی نظیر انگلستان، آلمان و سوئیس، قوانین و مقررات ناظر بر معاملات سهام و ضمانتهای اجرایی لازم برای آن را وضع کردند تا از هرگونه تقلب و پایمال شدن حقوق صاحبان سهام جلوگیری شود. بور س اتریش در وین در سال ۱۷۷۱ افتتاح شد که عمدتاً به معاملات اوراق قرضه دولتی، جهت تامین مالی جنگ می پرداخت. بور س اتریش در پایان قرن ۱۹ میلادی ۲۵۰۰ سهم را در تابلوی خود داشت و یکی از مهمترین مراکز مالی اروپا به شمار میرفت.
بازار بور س نیویورک بطور رسمی، برای اولین بار در ساختمانی اجارهای، واقع در پلاک ۴۰ وال استریت توسط بازرگانان نیویورکی شروع به کار کرد. در آن زمان ریاست این بازار را فردی به نام ” آنتونی استکهلم ” در دست داشت و هر روز صبح لیستی از سهامهایی که قابل خرید و فروش بودند را اعلام میکرد. در آن زمان برای ورود به هیئت مدیره بور س نیویورک نیاز به داشتن رای دیگر اعضا الزامی بود. علاوه بر این ورود به بازار مستلزم پرداخت پول برای خریدن جایگاه بود. در ۱۸۱۷ هر جایگاه ۲۵ دلار و در ۱۸۲۷ هر جایگاه ۱۰۰ دلار ارزش داشت.درحال حاضر تعداد كارگزاران اين بور س به چند هزار شخص حقيقي و حقوقي بالغ ميگردد.
بورسهای معتبر دنیا چه بورسهایی هستند؟!
بورس نیویورک در ساختمانی اجارهای واقع در پلاک ۴۰ وال استریت شروع به کار کرد. در حال حاضر معتبرترین بورس جهان، بورس نیویورک با نماد (NYSE (NewYork Stock Exchange است. شاخص اصلی این بورس داوجونز (DowJones) نام داشته و معاملات این بورس به صورت الکترونیکی انجام میگیرد. بورس نیویورک از نظر حجم سرمایهگذاری و معاملات، بزرگترین بورس دنیا است. بازار بورس نزدک (NASDAQ) نیز به عنوان بزرگترین بازار معاملاتِ خردِ سهام آمریکا توسط انجمن ملی معاملهگران اوراق بهادار بورس نیویورک در سال ۱۹۷۱ تأسیس شده و آغاز به کار کرد.
بورس لندن که پیشتر نیز به آن اشاره شد، بورس توکیو (TYO)، بورس فرانکفورت و بورس پاریس از دیگر بورسهای معتبر و مهم دنیا هستند که نقش بزرگی در اقتصاد جهان ایفا میکنند.
در حال حاضر در اغلب کشورهای دنیا، بورسهای اوراق بهادار فعالیت میکنند که یکی از این بورسهای معتبر بورس ایران است.
چگونه بورس در ایران تشکیل شد؟
ایده اولیه ی ایجاد بورس اوراق بهادار در ایران به سال ۱۳۱۵ بازمیگردد که به درخواست دولت ایران، شخصی بلژیکی به نام “وان لوترفلد” درباره تشکیل بورس اوراق بهادار در ایران بررسیهایی انجام داد و طرح قانونی تأسیس و اساسنامه آن را نیز تهیه کرد.
هر چند که در همان زمان بانک ملی ایران نیز به عنوان سازمان متولی امور پولی کشور، مطالعاتی در این زمینه انجام داد، اما به علت نامساعد بودن شرایط برای ایجاد بورس اوراق بهادار، و وقوع جنگ جهانی دوم تمام کارهای انجام شده متوقف شد و ۲۵ سال به تأخیر افتاد. بهدنبال تحولات اقتصادی و اجتماعی دهه۱۳۴۰ و با توجه به ارتباط گسترده سیاسی و اقتصادی ایران آن دوره با غرب، بالاخره در سال ۱۳۴۱، كميسيوني در وزارت بازرگاني و با حضور نمايندگان وزارت دارايي، وزارت بازرگاني و بانك توسعهي صنعتي و معدني ايران تشكيل و موافقتنامه اوليه تأسيس بورس سهام در اين كميسيون، تنظيم شد.
در اواخر همان سال ، هيأتـي از بورس بروكسل به سرپرستي دبيركل اين بورس براي مشاركت در راهاندازي بورس ايران، به كشورمان دعوت شدند و نحوه تأسیس و اداره بورس، تشکیلات و سازمان آن، و کیفیت تصدی دولت، کم و بیش مشخص شد و چهار سال بعد یعنی در اردیبهشت سال ۱۳۴۵ لایحه قانون بورس اوراق بهادار در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. به دنبال آن، قانون تأسیس بورس اوراق بهادار از سوی وزارت اقتصاد به بانک مرکزی ابلاغ و از آن درخواست شد که نسبت به اجرای مفاد قانون مزبور اقدام کند، اما در عمل به دلیل آماده نبودن بخش صنعتی و بازرگانی، اجرای این قانون تا بهمن ۱۳۴۶ به تعویق افتاد.
بورس اوراق بهادار تهران از پانزدهم بهمن ۱۳۴۶، فعالیت خود را بهطور رسمی با پذیرش سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران به عنوان بزرگترین مجتمع واحدهای تولیدی و اقتصادی آن زمان و سپس سهام شرکت نفت پارس، اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه و اوراق قرضه عباسآباد آغاز کرد. در آن زمان برقراری معافیتهای مالیاتی برای شرکتها و مؤسسات پذیرفته شده در بورس، عامل مهمی در جهت تشویق شرکتها به عرضه سهام خود در بورس اوراق بهادار تهران بود. حجم معاملات در بورس اوراق بهادار تهران تا سال ۱۳۵۷ به دلیل تبعیت از افزایش آهنگ رشد محصول ناخالص داخلی و ارزش افزوده حاصل در بخش صنعت و همچنین به دلیل پذیرش و دادوستد اوراق قرضه، از ۸۳ میلیارد ریال به ۱۵۰ میلیارد ریال افزایش یافت. طی پانزده سال فعالیت آغازین بورس، در مجموع سهام ۱۰۵ شرکت در بورس پذیرفته شد.
از نیمه دوم سال ۱۳۵۷ با بروز اعتصاب و تعطیلی واحدهای تولیدی و بازرگانی در جریان انقلاب اسلامی، بور س اوراق بهادار تهران بهدلیل بیاعتمادی به دولت و وضع مالی شرکتها، و فرار سرمایه با سقوط سهام و کاهش معاملات روبهرو شد و به حالت نیمهتعطیل درآمد. همچنین تصویب قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران در تیر ۱۳۵۸ باعث دستهبندی صنایع در چهار گروه شد که به موجب آن سازمان صنایع ملی ایران برای اداره امور آنها پدید آمد. بدینترتیب بر اثر ملی شدن بانکها، بیمه و صنایع کشور تعداد زیادی از بنگاههای اقتصادی پذیرفتهشده در بور س از آن خارج شدند؛ ضمن آن که دادوستد اوراق قرضه نیز به دلیل داشتن بهره مشخص، ربوی تشخیص داده شد؛ بنابراین بهدلیل عوامل فوق و وقوع جنگ ایران و عراق، دادوستد سهام و اوراق قرضه در بورس اوراق بهادار تهران تا سال ۱۳۶۱ تقریباً متوقف شد. در سال ۱۳۶۲ تا حدودی تقاضا برای سهام وجود داشت، ولی به دلیل پایینبودن قیمتهای پیشنهادی خریداران، عرضهکنندگان چندان زیاد نبودند. در سال ۱۳۶۳، به دنبال تصمیم دولت مبنی بر واگذاری تعدادی از کارخانههای دولتی، به کارگران و سایر افراد بخش خصوصی، مبادلات سهام، اندکی افزایش یافت و تا سال ۱۳۶۷ افزایش حجم معاملات با نرخ کاهشی ادامه یافت. پذیرش قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل متحد از جانب ایران در تابستان ۱۳۶۷ و همچنین تصویب قانون جدید مالیاتهای مستقیم و قانون مالیات تعاون ملی برای بازسازی در اواخر سال ۱۳۶۷ و مهمتر از هر چیز تصویب قانون برنامه پنج ساله اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در همین سال، باعث رونق بورس اوراق بهادار تهران و رشد حجم معاملات شد.
بررسی روند فعالیت بورس در دوره ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۵ نشان میدهد که روند یکنواختی بر فعالیت بور س حاکم نبودهاست. بور س اوراق بهادار تهران از سال ۱۳۷۶، دوره تازهای از فعالیت خود را تجربه کردهاست و زمینههای تحولات بعدی بازار سرمایه با اعمال برنامههای اصلاحی از این سال پایهریزی شدهاست. ایجاد فضای رقابتی سالم، افزایش علاقهمندی و اعتبار فعالیتها و بهکارگیری شیوههای مؤثر تنظیم و نظارت از سال ۱۳۷۷ بهطور نسبی ایجاد شد و بور س نشانههای مثبتی مبنی بر بازگشت رونق را تجربه کرد.
بورس ايران در طول تاريخ فعاليت خود، همواره فراز و فرودهاي بسياری را تجربه كرده است، اما يكي از مهمترين تحولات تاريخ بور س ايران، تأسيس قانون جديدي تحت عنوان ” قانون بازار اوراق بهادار” در اول آذر سال ۱۳۸۴ بوده است كه ضمن رفع برخي نارساييها و نواقص موجود در قانون اوليه، زمينه توسعه گسترده بور س در ايران را فراهم كرد. براساس اين قانون، بخش نظارتي بور س از بخشهاي عملياتي آن تفكيك شد، به اين معنا كه در سال ۱۳۸۵ سازماني به عنوان سازمان بور س و اوراق بهادار، به عنوان نهاد نظارتي بور س تشكيل گردید. سازمان بور س كه خود تحت نظارت شورايي به اسم شوراي عالي بور س فعاليت ميكند، وظايف متعددي دارد كه يكي از مهمترين وظايف آن، تأسيس و نظارت بر عملكرد بور سهاي مختلف است،
امروز چهار بورس بزرگ کشور تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت می کنند:
1- بورس اوراق بهادار تهران که در آن، سهام شرکت ها و سایر اوراق بهادار مانند اوراق مشارکت خرید و فروش می شود.
2- فرابورس ایران که در آنجا هم سهام شرکت هایی که بنا به دلایلی موفق به پذیرش در بور س اوراق بهادار تهران نمی شوند، مورد داد و ستد قرار می گیرد.
3- بورس کالای ایران که در آن، انواع کالاها مانند محصولات پتروشیمی، فلزات، محصولات کشاورزی و … خرید و فروش می شود.
4- بورس انرژی که به تازگی تاسیس شده و قرار است در آن، حامل های انرژی با محوریت برق، به عنوان یکی از مهمترین حامل های انرژی، خرید و فروش شود.
گسترش ابزارهای متنوع مالی و فعالیت های اطلاع رسانی موجب شده تعداد سهامداران در طی سال های اخیر رشد کند. در این مجموعه برنامه ها، ما بیشتر به معرفی بور س اوراق بهادار و نحوه سرمایه گذاری در این بازار، از طریق خرید و فروش سهام شرکت ها و سایر انواع اوراق بهادار می پردازیم تا از این رهگذر علاقمندان به فعالیت در این عرصه بتوانند به اطلاعات مفید و لازم دست پیدا کنند.
در مطالب آینده بورس، قوانین حاکم بر بور س و نحوه فعالیت در آن را توضیح خواهیم داد، پس با ما همراه باشید.
آموزش بیشتر در کانال آپارات : www.aparat.com/amozeshisho
نویسنده و گردآورنده : محمد باغدار